TÜRKIYE’DEKI ETNIK GRUPLAR NELERDİR
TÜRKIYE’DEKI ETNIK GRUPLARPETER ALFROD ANDREWS
GIRIS
Etnik gruplar kendi kültürel tanimlamalari için geçmisten seçilmis ortak gelenekleri kriter olan genelde endogomik gruplardir. O halde bir grup kimliginin dogasi yani özdelestigi imaj ve grubun baska genellikle de komsu gruplardan farkli olarak bir sonraki kusaklarda kendisini yeniden üretmesiyle ilgili özellikleriyle ilgiliyiz. Bu anlamda etniklik ulusallikla karistirilmamalidir.Türkiye baglaminda bu ayrimi vurgulamak özellikle önemlidir. Çünkü cumhuriyetin temel ilkeleri ta ilk yillarindan itibaren Türk sözcügünün etnik anlamda kullanimiyla ulusal anlamda kullanimini birlestirmis ve bu iki kullanim arasina herhangi bir net ayrim koymamis ve bu belirsizlikten dogan yanlis anlamalari görmezlikten gelmistir. ”Türkiye de yetmis iki millet var.”Buradaki millet sözcügü modern anlamdaki ulustan çok yari özerk azinliklari dile getiren eski bir Osmanli deyisidir.
Bir grubun tanimi kosullarin hem iç hem de dis degisikliklerine karsilik gelen sürekli bir adaptasyon sürecidir. Gerçekten de Svanberg in belirttigi gibi sorun bir etnik grubun ne oldugundan çok ne zaman var oldugu yani ne gibi kosullar altinda var oldugudur.Etniklikle ilgili üç temel durum vardir.Emik bir grubun kendisine içerden bakisi, etik bir gruba disardakilerin bakisi ve dolayimlama bu iki bakis arasinda kurulabilen dengedir.
A)Emik Bakis :
a)Kaçinilmaz kendini tamamlama:Kaçinilmaz kendini tanimlamanin nedenleri sunlardir:
1)Bir azinlik dinin baska inançlardan olanlarla evlilige izin vermemesi
2)Grubun engel olamadigi bir yanyana gelmenin sonucu olan yaptirim.Örnegin, Çerkezlerin yabancilarin müdahalesi sonucu Kafkasya dan sürülmesi
3)Bir çogunluk olarak ayni kategoriye giren bir grubun dinsel ayrimlar, meslek ve yerellikle ayrilmaya baslamasi.Örnegin Türkler arasindaki alevi Türkmen veya tahtacilar ayrimlari.
b)Bilinçli kendini tanimlama:Bir grup disaeidan bir tehlikeye tepki olarak kimliginin altini çizmek isteyebilir.
c)Sinirli kendini tanimlama:Bir grubun çogunluktan kendisini ayiran kültürel özellikleri miras almasi da bu tanimlamaya girer.
Grup kimligi esas olarak dil, din ve asiret örgütlenmesi görülür.Meslek tek basina ayirt edici bir öge olamasa da ana ögelerin birisi ya da daha fazlasiyla birlesince etkili olabilir.Asiret örgütlenmesinde Türkiye de hizli bir erime asamasinda oldugu da kesindir.
B)Etik bakis:Içerden bakistaki kendini tanimlamanin dogasinda varolan ince farklara karsi gösterilen duyarlilikla karsilastirirsak, genel olarak disaridan bakis bazi pek bilinmeyen özellikler temelinde gelistirilen yaklasimi nedeni ile kaçinilmaz olarak kabadir, kisiden kisiye degisen adlandirmalar içerir.Bu nedenle emik bakisa göre daha zayif bir degerlendirme olabilir.
C)Denge:
Basta ifade ettigimiz gibi denge emik ve etik bakisin ortaklasa meydana getirdigi bir degerlendirmedir. Gruplar bu bakisa ne kadar kendi içlerinde ehemmiyet vermeselerde bu kolayca bir yana birakilacak bir sey degildir.
Türkiye de gerçeklestirilen ciddi etnolojik çalismalarin miktari o kadar azdir ki bu ideale çok nadiren ulasilir. Basvurulan alternatif kaynaklar dil bilim çalismalarindan folklör denemelerine kadar çesitlilik gösterir.Uygun olan her kaynak kullanilmaya çalisilmistir fakat bu gruplarin emik açidan yani kendileri tarafindan kavrandiklari gibi kapsayici bir tanimlamalar dizisi vermek olanakli olmamistir.Pekçok durumda sadece etik bakisi nazara alinmistir.Etnik yapi hakkinda saglam bir fikre sahip olabilmek için 1970 den sonra ekonomik baskidan dolayi sehir merkezlerine göç eden ve etnik yapilarin da çözülmelere ugrayan gruplari tekrar eski yurtlarina dönmeleri gerekmektedir.
Simdi her bir etnik grubu kendi özellikleriyle kisa kisa inceleyelim.
Not:Gruplarin nüfuslari 1965 genel nüfus sayimina göre ele alindigindan su anki sayilarini tam olarak yansitmiyor.Bu sebepten dolayi özet içine alinmamistir.
TÜRKLER-SÜNNI:
Genel adlari:Türkler
Kendi adlandirmalari:Türk(ler)
Yöresel adlandirmalari:Yerli,Manav,Pallik(Artvin in bazi bölgelerinde),Dadas(Erzurum da), Efe(Ege de ) vb.
Dagilim:Türkiye nin her yerinde fakat degisik yogunluklarda Türk olmayan ya da karma nüfuslu birtakim köyler disinda bati ve iç bölgelerde türk nüfusun büyük ölçüde baskin oldugu görülür.
Dil:Türkçe, standart Ankara, Istanbul ve Izmir türkçesi
Din:Sünni müslüman =Hanefi belli bir azinlik içinde kalsada, dervis tarikatlarinin(Rufai, Mevlevi, Kadiri, Halveti, Bektasi*, Naksibendi vb.)etkisi bir ölçüde hala varligini korumaktadir.
Grup kimligi:Din ve dil birligine M.Kemal in kurdugu T.C. nin temel ilkelerine ve Osmanli Devleti nin kültürel mirasina dayanir.
*Bektasi tarikati sünni tarikat degildir.
Cumhuriyetin kurulmasindan sonra, dinden ve halife olarak Osmanli padisahlarina bagliliktan kaynaklanan birlikten ziyade Türk diline ve tarihine dayali yeni bir kimlik duygusu, M.Kemal in temellendirdigi ideoloji birlestirme amaciyla egitim araciligiyla yayginlastirilmistir.Mevcut ideoloji M.Kemal in hemen heryerde anilan “Ne mutlu türküm diyene” deyisinde özlü olarak ifade edilmektedir.
Nurcu ve Süleymanci tarikatlarin (?) büyümesi kimlik olusturmada dinsel temelin varligini göstermektedir.
TÜRKLER=Alevi
Genel adlari:Alevi(ler),Kizilbas,Türkmen(Doguanadolu)
Kendi adlandirmalari:Alevi
Yöresel adlandirmalari:Nalci(orduda), Siraç(Tokat ta);geleneksel olarak elçi, Tahtaci, Çepni, Abdal,Kizildeli,Talibi,Arapkirli vb.diye ayrilirlar.
Dagilim:Sivas,Tokat, Yozgat, Nevsehir, Çorum,Amasya,Kahramanmaras ve Erzincan’a yayilmislardir.
*Bektasi tarikati sünni tarikat degildir
Dil:Türkçe, anadolu lehçeleri *
Din:alevi müslüman(alevilik)
Grup kimligi:Batini dine ve dolayisiyla endogomiye dayanir. Aleviler yetkin sekilde belgelenmemistir;bunun nedeni yabancilara karsi ketum tutumlarindan ve takiyeden kaynaklanir.Bektasi tarikatinin müridleri ile aleviler arasinda dinsel örgütlenme bakimindan belirgin bir farklilik yoktur;yine de pratikte kasabadakiler bektasi, köydekiler alevi sayilabilir. Genel inanç gönlü kapalilara açik olmayan hak yolunun paylasilmasdir.
Bu yol hak Muhammed Ali yoludur.
Kirklarin binasi ulu yoludur.
Gelenek, topluluktaki degisik düzeylerdeki “pir, dede ve baba” diye adlandirilan bir “rehberler”aginin otoritesiyle bir ölçüde sürdürülmektedir ve bu gelenekte kadinlarla erkekler esit konumdadir.Aleviler sünnilerle evlenmezler ve ayinleri kabul edilenler disinda herkese kapalidir yinede alevilik kendi içinde bir mezhep degildir. Siilikle özlestirmek yada taraftarlarina Caferi demek dogru degildir. Sünni çogunlugun kendilerini kinamasi ve horlamasi sonucu kendi kabuklarina çekilmisler ve bu kinamalardan ötürü sünnileri “yezit” ve daha kötüsü “agzi kara” * olarak nitelendirmislerdir.
TÜRKLER:Sünni-Yörük
Genel adlari:Yörük(ler)
Kendi Adlandirmalari : Yörük, Aydinli (Adana nin dogusu )
Dagilim: Esas olarak toros daglari boyunca bati Anadolu’dan Maras’a kadar olan bölgede yasarlar.Yörüklerin büyük bir kismi Osmanli nin sinirlarini genislettigi dönemde Trakya’ya ve Balkanlara göç etmistir.
Dil : Türkçe, çesitli lehçeler.
Din : Islam,sünni,hanefi.
Grup Kimligi : Yörüklerin ortak bir soy agaci bir kök duygusu yoktur. Kabile,sülale ve ailede erkegin soyu daha güçlüdür.Kadinlar evlendiklerinde soylari ile olan iliskilerini yitirmezler.Saygi gösterilen erkeklere aga olarak bakilir.Genellikle yörükler Orta Asya’dan ortak bir Türk kökenden geldiklerini ileri sürerler.Genelde evlendikleri kisiler yakin akrabalarindan olmaktadir.Bati Anadoluda yüzyildan fazladir yerlesik düzene geçmis olan yörükler arasinda yörük kimliginin hem emik hemde etik olarak korundugu birçok örnek vardir.
TÜRKLER : Alevi-Yörük
Genel adlari : Alevi Yörük(ler)
Kendi adlandirmalari : Bilinmiyor
Dagilim : Afyon, Emirdag, Bilecik ve Bozüyük de yasadiklari kaydedilmistir.
Dil : Türkçe, Anadolu lehçeleri
Din : Alevi müslüman (alevilik)
Grup Kimligi : Bu konuda fazla bilgi yoktur. Fakat muhtemelen birincisi din , ikincisi asiret yapisi , üçüncüsü meslekle ayrim kazanirlar.
TÜRKMENLER : Sünni
Genel Adlari : Türkmen(ler)
Kendi Adlandirmalari : Türkmen(ler)
Yöresel Adlandirmalari : Asiret adlari ,örnegin Avsar ,Hatamis .
*Bu terim agzi kara degil karabas diye ifade edilir .
Dagilim : Bati ve Iç Anadoluda yaygindirlar.En yaygin grup Avsarlardir. Geleneksel kislaklari olarak Iç Anadoludaki yüksek havzalar gösterilmistir.
Grup Kimligi : Horasandaki Türkmenlerin ilk müslüman lideri Oguzhan ve onun asiretlerinin soyundan gelmeye dayanir. Soy temel olarak ataerkildir. Bozok ve üçok olmak üzere iki esit birlige ayrilmislardir. Temel asiret kimligi duygusu Avsarlar ve Çepniler gibi birkaç örnek disinda korunmamistir.
TÜRKMENLER : Alevi
Genel adlari:Türkmen(ler), alevi(ler), kizilbas(lar)
Kendi adlandirmalari:Türkmen(ler), asiret(siraç), gavum(nalci)
Yöresel adlandirmalar:Çepni, Adalilar, Üsküdarli, Siraç,Nalci
Dagilim:Bati ve Iç anadolu bölgesinde, doguda Gaziantep in Nizip ilçesinde ve Divrigiye kadar olan bölgede. Bilinen türkmen köyleri Kars, Sivas,Yozgat, Tokat, Ordu,Çorum,Balikesir illerindedir.
Dil:Türkçe
Din:Alevi müslüman
Grup kimligi:Özellikle kaynagi Horasan da olan ortak Türkmen soyundan gelindigi duygusu ve ikinci olarak din yoluyla ayrim kazanir.Asirete baglilik bazi durumlarda güçlüdür.Iç birlik belli bir “ocak” in basi olan ocakzadenin toplulukça benimsenmis otoritesi yoluyla saglanir.Fakat dede uzak bir yerde yasiyor olabilir.Yerel cemaate bir baba baskanlik eder ve gözetimi altinda evli çiftler arasinda bir dizi özel baglar(es tutmak) kurulur, böylece bunlar birbirinden tamamiyla sorumlu olurlar.*Cemaat küçük suçlari yillik cem ayini öncesinde dede huzurunda bir tür mahkeme olan sorgu ayini ile kendi içinde yargilar.Toplulugun içli disli, kapali kendini açiga vurmayan yapisi kolayca yanlis anlamalara yol açabilecek niteliktedir.Bu yüzden aleviler “mum söndü” ensest iliskiye giren ve zina yapan kafirler olarak nitelendirilmislerdir. Bu iftira 16.yüzyilin basinda yaygindi. Bu yaklasim neticesinde aleviler tepki olarak sünnileri agzi kara(karabas) ve bagnaz olarak nitelendirmislerdir. Bu zitlasma alevilerin cemaat duygusunu güçlendirmektedir.14.yüzyilda kizilbasin yerine alevi sözcügünün kullanilmaya baslanmasi bu nitelemeyi ortadan kaldiramamistir. Çünkü alevi sözcügü kizilbasla özdeslestirilen nefreti büyük ölçüde miras almistir.
TAHTACILAR:Alevi
Genel adi:Tahtaci(lar)
Kendi adlandirmalari:Türkmen, yaptiklari ticaret nedeniyle tahtaci
Yöresel adlandirmalari:Çaylak(lar), Aydin(lar)
Dagilim:Batida baslamak üzere Izmir,Manisa,Aydin,Mugla,Denizli,Antalya,Adana ve doguda Antep e kadar Toros un daglik bölgelerinde
Dil:Türkçe, anadolu lehçeleri
Din:Alevi müslüman
Grup kimligi:Tahtacilarin aleviligi diger alevilerinkinden pek farklilik göstermiyor. Sadece Tahtacilar agaçlara özel bir saygi ve sevgi gösteriyor. Isaretledikleri agaçlari kesmeye baslamadan önce bir kurban kesiyorlar ve diger agaçlari korumaya özen gösteriyorlar.Biçkici be oduncu olarak kadin erkek birlikte çalisiyorlar.Çalisma birimi bir keye nin(kahya) baskanlik ettigi 30-40 aileden olusan bir abadir. Tahtacilar endogomi gelenegine sahiptirler.
*yazar burada alevilerde musahipligi anlatmaya çalisiyor.
ABDALLAR:Alevi
Genel adlari:Abdal, abtal, carcar vb.
Kendi adlandirmalari:Abdal
Dagilim:Bati ve Içanadolunun tamaminda
Dil:Türkçe, Anadolu lehçeleri
Din: Alevi müslüman
Grup kimligi:Batini din seyyar meslegi ve endogomi ile pekisen asiret örgütlenmesi ile ayrim kazanir.Ozanlik, müzisyenlik, kalaycilik, sepetçilik gibi mesleklerden dolayi çingenelere benzetilmistir. Kendilerini Türkmen sayarlar.
AZERI TÜRKLERI:Sii
Genel adlari:Azeri
Kendi adlandirmalari:Azerbeycanli(lar)
Yöresel adlandirmalari:Karabaglilar, Sirvanlilar
Dagilim:Sovyet sinirina yakin dogu illerinde
Dil:Azeri türkçesi
Din: Sii müslüman
Grup kimligi:Önce din sonra mülteci olarak tarihlerinden kaynaklanir.Din ve dil olarak büyük ölçüde asimilasyona ugramislardir.
AZERI TÜRKLERI:Karapapak
Genel adlari: Karapapak, terekeme
Kendi adlandirmalari:Karapapah, terekeme
Dagilim:Özellikle Kars in Çildir ilçesinde yogunlasmislardir.
Dil:Karapapakça
Din: Islam, sünni, hanbeli
Grup kimligi:Köklerinin Kafkasya dan olduguna dair ortak bir duygu vardir.Terekemeliler kaba, son derce saf , sagi solu belli olmayan ve alingan insanlar olduklari söylenir. Dine saygi göstermemeleri ile dikkat çekerler.
KÜRTLER:Sünni
Genel adlari:Kürtler
Kendi adlandirmalari:Kürt, kirmanci
Dagilim:Özellikle Hakkari,Van, Agri, Siirt, Bitlis, Mus, Diyarbakir ve Urfa illerinde bulunurlar.Ayrica Sehir merkezlerinde göçmen isçilerin olusturdugu büyük gruplar yasamaktadir.1.Dünya savasindan sonra 700.000 , 1925 yilindaki kürt isyanindan sonra1 milyon kürt bati anadoluya göç etmisler ve çikan genel affa ragmen geriye dönmemislerdir.
Dil:Kurmanci(Kirmanci)
Din: Sünni müslüman, genelde safi
Grup kimligi:Öncelikle dile sonra da mezheplerine dayanirlar.Kadiri ve Naksibendi tarikatlarinin yani sira asiret soyuda yerel kimligi pekistirmede etkili rol oynar.Kürtler bir efsaneye göre zalim Zahak tan kurtarilan bir grup çocuktan türemistir.Ayrica kürtlerin Milan ve Zilan adli iki ilkel kabileden geldigide söylenmektedir. Endogomi tercih edilir ve kuzen evlilikleri sikça görülür. Bu gün kürtçenin resmi makamlarca konusulmasinin yazili ve sözlü kürtçe yayin yapilmasinin yasak olmasi olumsuzda olsa etik bir açidan ele alindigini göstermektedir.
KÜRTLER:Alevi
Genel adlari:Alevi kürt
Kendi adlandirmalari:Alevi,kürt
Dagilim:Bingöl,Tunceli,Erzincan,Sivas,Yozgat,Elazig, Malatya.
Dil:Kurmanca
Din: Alevi müslüman
Grup kimligi:Öncelikle din yoluyla sonra da dil yoluyla üçüncü olarak da asiret tanimlamasi ile belirlenir.Asiret soyagaçlari seyit ve seyit olmayanlar diye ikiye ayrilir.Dini liderler bu seyitlerden seçilir.Tunceli disinda yasayan kürt alevilerine civarda yasayan ve Tunceli kökenli bir rehber klavuzluk eder.
ERMENILER
Genel adlari:Ermeni
Kendi adlandirmalari:Hai
Dagilim:Öncelikle Istanbulda. Toplulugun idaresi ve patrikligi Kumkapi dadir. Sirasiyla Istanbul Kastamonu, Hatay , Amasya ve Diyarbakir ilerinde yasamaktadirlar.
Dil:Ermenice
Din: Üç ayri dinleri vardir. a)Ermeni Apostolik kilisesi , b) Roma Katolik kilisesi , c)Protestan kilisesi.
Grup kimligi: Gruba adini veren soy atasi Haik e dayanir Anadoluda yasattiklari kültürleriyle özelliklede din ve dil unsurlariyla belirlenir. Istilacilara karsi verdikleri mücadele ulusal kimliklerini kuvvetlendirmistir. Orta ve Dogu Anadoludaki tarimsal hayat tarzindan kent yasamtarzina geçtiler .
RUMLAR: Hristiyan
Genel adlari : Rum, Yunan .
Dagilim : Özellikle Istanbulda yasarlar.
Dil : Yunanca’nin bölgesel bir versiyonudur.
Din : Hristiyanlik ,Rum Ortadoks kilisesi , Istanbul Fener ‘deki Patriklige baglidir .
Grup Kimligi : Dilin ve dinin birlesmesiyle belirlenir. Endogomiyle pekistirilir. Osmanli idaresinde millet statüsünde bulunan Rumlar oldukça özerk bir topluluktur. Bes ruhani grup halinde örgütlenmislerdir lozan anlasmasinda kendi okullarini açabilme hakkina sahip olmuslardir.
YAHUDILER
Genel Adlari : Musevi,Yahudi.
Dagilim : Çogunlukla Istanbul , Izmir , Ankara , ve Bursa’da .
Dil : Judaco-Spanist yada ladino .
Din : 1)Seferadik , 2)Ashkenazic , 3)Koraite
Grup kimligi : Önce din daha sonra dil de ayrim kazanir. Antik çagdan bu yana bütün Akdeniz dünyasinda varolagelmistir. Fransa, Almanya ve Ispanya’dan Osmanli Balkanlarina göçetmislerdir. Hemen hemen bütün yerlesim merkezlerinin önemli deniz ve kara ticaret yollari üzerinde oldugu görülür. En önemli ugraslari ticarettir.
ARAPLAR: Nusayri
Genel Adlari : Nusayri, Arap usagi.
Kendi Adlandirmalari : Alawi
Dil : Arapça, Türkçe
Dagilim : Büyük bölümü Hatay’dadir. Adana ve Içel’de yasayanlarda vardir.
Grup Kimligi : Kendilerine özgü din ve dil yapilariyla belirlenir. Asiret örgütlenmesi ve endogomi ile pekistirilir. Kurucusu Muhammed Ibn Nusair’dir. Din konusunda oldukça titizdirler. Topluluga karsi suç isleyenler kovularak hatta öldürülerek cezalandirilir. Dini liderlik babadan ogula geçer. Sünnilere ezeli düsman gözüyle bakilir.
